دست نوشت

به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری شبستان، به مناسبت فرا رسیدت سالروز شهادت حضرت ثامن الحجج (ع)‌ با حجت الاسلام والمسلمین محمدامین پورامینی، پژوهشگر سیره اهل بیت علیهم السلام در خصوص برخورد امام رضا (ع) با جریان های مخالف به گفت و گو نشسته ایم؛ گفت و گوی ما را با این استاد حوزه و دانشگاه در ذیل می خوانید:

جناب آقای پورامینی! لطفا بفرمایید سیره امام رضا (ع) در برخورد با جریان های مخالف و پیروان دیگر ادیان و مکاتب دیگر اسلامی چگونه بود؟ و آن حضرت (ع) تا چه میزان با مهروزی و مودت و رافت و بخشش با این افراد برخورد می کردند؟

پیش از پاسخ به این سؤال باید به مقدمه ای اشاره کرد؛ با توجه به آیه شریفه 125 سوره مبارکه نحل در مسیر گفت و گو و اقناع مخاطب از دیدگاه اسلام چند روش وجود دارد: نخست حکمت، دوم پند و اندرز نیک و سوم جدال احسن.

اما حکمت عبارت است از استوارگویی و درست گویی به گونه ای که شبهه زدایی کند و درستی و حق را بنمایاند. به مفهوم دیگر حکمت عبارت است از سخن گفتن با منطق و دلیل و برهان، و حجتی است که نتیجه حق می دهد به گونه ای که هیچ شک و شبهه ای بر جای نگذارد.

روش دوم - که تکمیل کننده روش اول هم است- پند و اندرز نیک از روی خیرخواهی و نصیحت است، به گونه ای که دل مخاطب را نرم و آماده پذیرش حق کند، و اگر جز این باشد، نتیجه عکس خواهد داشت.

گونه سوم: جدل حسن یا احسن که روش و هنر و فن است، به عبارت دیگر وقتی طرف مقابل نمی خواهد زیر بار حق برود و بر موضع باطل خود می ایستد و دلیلی هم بر آن ندارد و در برابر برهان مستدل نمی تواند پاسخ قوی ارائه کند و به جدل و مغالطه می افتد، نوبت به مجادله می رسد که البته این جدل باید همراه با مدارا و آرامش باشد.

بنابراین، با توجه به این آیه شریفه، خداوند راهکار را نشان می دهد، که می توان آن را در سیره پیامبر (ص) و ائمه معصومین علیهم السلام به روشنی تطبیق داد.

با این توصیف روش ایشان با مخالفان فکری خود، و افرادی که دستگاه حکومتی جائر مقابل آنها قد علم کرده بودند، قابل درس آموزی است.

می شود مصادیقی در این زمینه اشاره بفرمایید؟

به طور مثال در سیره پیامبر اکرم(ص) موضوع مسیحیان نجران قابل بررسی است. عده ای از مسحیان نجران که به مدینه آمده بودند و به شعائر خود عمل می کردند، با مخالفت عده ای از مسلمانان روبه رو شدند که پیامبر (ص) مانع شدند.

یا در جنگ اُحُد پیشانی و دندان رسول خدا (ص) توسط مشرکان شکسته و خون مبارکشان سرازیر شد و آن حضرت (ص) دست به سوی آسمان بلند کردند، مردم گمان کردند ایشان می خواهند نفرین کنند اما آن حضرت (ص)‌برای هدایت مشرکان به درگاه خداوند دعا کردند.

همچنین، در جنگ ذات الرقاع آمده است که رسول خدا (ص) زیر سایه درختی نشسته بودند و سیل آمد و بین ایشان و یارانشان جدایی افتاد، یکی از مشرکان که صحنه را دید گفت: می روم و محمد (ص) را می کشم، سوار بر اسب شد و با شمشیر برهنه برابر رسول خدا (ص) قرار گرفت و فریاد برآورد: چه کسی تو را نجات می دهد ای محمد!، رسول خدا (ص) فرمودند: «خدا، با اراده حق» آن مشرک از اسب بر زمین افتاد، این بار شمشیر دست رسول خدا (ص) قرار گرفت، بر سینه او نشستند و فرمودند: «حالا بگو چه کسی تو را نجات می دهد؟» گفت: بزرگواری و بخشش تو! پیامبر(ص) ازاو درگذشتند و رهایش کردند.

در جریان فتح مکه نیز که یکی از اصحاب پیامبر (ص) پرچم اسلام را در دست گرفته بود و فریاد می زد امروز روز انتقام است، آن حضرت (ص) بشدت ناراحت شدند و به امیرمؤمنان علی (ع) دستور دادند پرچم را خود به دست گیرد و فریاد برآورد: الیوم یوم المرحمه؛ امروز روز رحمت و بخشش است، بعدها مسجدی بنام مسجد الرایه (پرچم) ساخته شد که تداعی کننده این رخداد مهم تاریخی است، و پس از آن حضرت رسول (ص) از کسانی که حدود بیست سال آن حضرت (ص) و یارانشان را آزرده بودند گذشتند و آزادشان کردند و فرمودند: «بروید شما را آزاد کردم.. اذهبوا انتم الطلقاء.»

همچنین سیره امیر مومنان (ع) نیز بر همین اصل استوار بود آن جا که می بینیم در یکی از جنگ ها فردی شبهه و پرسشی در آن کوران جنگ مطرح می کند و آن حضرت صبر می کند و سخن او را می شنود و به آن پاسخ می دهد.

یا امام حسین (ع)  در نهضت کربلا با دشمن خود اتمام حجت می کند و دعوت ایشان به قدری فراگیر است که حتی شامل دشمنان ایشان هم شد که مشاهده می کنیم افرادی همچون حر و زهیر که در جبهه مقابل بودند، جذب شدند.

 در دوره امام صادق (ع) نیز کسانی که مخالف بودند و اصلا دین نداشتند و به خدا ایمان نداشتند مانند ابن ابی العوجاء، آن حضرت (ع) با آن ها احتجاج و مناظره داشتند.

حضرت رضا (ع) چطور؟

اما دوره امام رضا (ع) نیز دوره عجیبی است و ایشان را به عنوان عالم آل محمد(ص) می شناسند، به دلیل آن جلوه علمی که از خود بروز دادند و زمینه آن در این دوره فراهم بود.

در حقیقت مامون برای به چالش کشیدن و زیر سوال بردن امام رضا (ع) بحث مناظرات را راه انداخت که این مناظرات به طور مفصل در کتب تاریخی نقل شده است، گرچه همه آنها به دست ما نرسیده است.

در این رابطه مناظره مفصلی است که مرحوم شیخ صدوق در کتاب ارزشمند عیون اخبار الرضا (ع) آورده است. به این ترتیب که به دستور مأمون عباسی، بزرگان و پیشوایان ادیان گوناگون در مجلسی گرد هم آمدند تا با امام رضا (ع) مناظره کنند. از جمله می توان به راس الجالوت بزرگ یهودیان، جاثلیق بزرگ مسیحیان، بزرگان صائبی ها، هربز اکبر، بزرگ زرتشتیان، نسطاس رومی و به طور کلی متکلمان اشاره کرد که به دستور مامون در این جلسه حاضر شدند. اما مناظره و گفت و گوی امام رضا (ع) به گونه ای بود که راه را بر آنها بست و حجت را بر ایشان تمام کرد. به این ترتیب که وقتی آن حضرت (ع) با مسیحیان وارد گفتگو شدند، بزرگ مسیحیان سؤالی مطرح کرد که ما خدای یگانه و پیامبر (ص) شما را قبول نداریم! بنابراین چگونه می خواهید با ما بحث کنید.

ایشان فرمودند که اگر من استدلال کنم به انجیل آیا می پذیرید؟ او نیز پذیرفت. آن حضرت (ع) هم با استناد به انجیل و آن هم به زبان اصلی عبری انجام دادند و این مساله منجر به تسلیم بزرگ مسیحیان شد و او دیگر حرفی برای گفتن نداشت.

با رأس الجالوت هم استناد به تورات کردند و او نیز خلع سلاح شد. همچنین با هربز نیز به زبان فارسی سخن و استدلال کردند که او هم مجاب شد.

به طور کلی مناظرات امام رضا (ع) با منطق بسیار قوی علمی امام (ع)‌ که مافوقی نداشت، انجام شد و حجت را بر افراد حاضر تمام کرد.

جریان تکفیری امروز چهره رحمت و صلح دوست و صلح طلب و سازگار اسلام را محو کرده و در برخورد با مخالفان جنایت و خشونت اعمال می کنند. از سوی دیگر آنها خود را منتسب به اسلام و صحابه می کنند؛  با اشاره که به سیره امام رضا (ع) در مواجهه با جریان های مخالف داشتید، آیا می توان بین این سیره و جریان های تکفیری نقاط اشتراک یافت؟!

برای پاسخ به این سوال باید گفت با توجه به موارد ذکر شده به این نتیجه می رسیم اسلام حقیقی و اصیل و به تعبیر امام بزرگوار(ره) اسلام ناب محمدی، اسلام علوی و حسینی و رضوی که همگی یک اسلام هستند، این اسلام صبغه علم، دانش، رحمانیت، خیرخواهی، مهرورزی، مهربانی، بزرگواری و بخشش دارد، چهره های شاخص این اسلام رسول خدا(ص) و امامان معصوم (ع) پس از ایشان اند، اما متاسفانه جریانی در مقابل این اسلام از اواخر حیات پیامبر (ص) پیدا شد که به اسلام آفت و آسیب های فراوانی وارد کرد و منجر به تشکیل حکومت اموی و عباسی و جریان های انحرافی پس از آن شد.

در حقیقت نقطه مقابل اسلام اصیل نبوی، اسلام اموی است که نماد جهل و خرافه و خشونت و کشتار و خیانت و جنایت و بی بند باری و لجام گسیختگی است، و این دو از ابتدا مقابل هم قرار دارند. چهره های شاخص این جریان معاویه و یزید و مروان و متوکل و منتصر و حجاج ثقفی و ابن زیاد و ابن سعد و شمر و سنان و حرمله و... است که به صدام و جریانهای تکفیری معاصر منتهی شد. اسلام اموی که امروز مشکلات بزرگی در جهان اسلام به وجود آورده، هر دوره با عناوینی بوده است که در دوره ما طالبان، القاعده، و سرانجام داعش، برای جهان اسلام مایه ننگ بوده اند.

آن چه که در اسلام اصیل مسلم بوده، رحمانیت و غلبه صبغه مهرورزی است؛ اما نباید از این واژه سوء استفاده کرد، و نمی توان با دین برخورد گزینشی داشت و کاریکاتوری عمل کرد. اسلام بسته ای کامل است که باید همه آن را پذیرفت. هر چند جنبه مهروزی و بخشش و گذشت آن بسیار پررنگ است، اما در موقع ناچاری و ضرورت از قوه قهریه نیز بهره می گیرد که آن هم مقید به قوانین شرعی و رعایت موازین اخلاقی است. بنابراین، اصل در اسلام سلم و صلح و مدارا و همزیستی است، از این رو آغازگری جنگ نکوهیده شده و البته چنانچه دشمن راه زور را در پیش گیرد،  پاسخ آن جنگ و جهاد و دفاع جانانه است که تجربه آن را در جنگ تحمیلی هشت ساله و دوران دفاع مقدس داشتیم.

متاسفانه امروز با واژگان بازی شده است، یک سری از واژه ها میان تهی، و دسته ای نیز استفاده نابه جا از آنها می شود یا حتی در موضع مخالف آن به کار گرفته می شود، امروزه واژه مقدس جهاد دستخوش این تحریف قرار گرفته است، و از آن سوء برداشت می شود، و با فریب دادن و شست و شوی مغزی ده ها و بلکه صدها هزار نفر آنان را به مسلمان کشی و ارتکاب جنایت وا می دارند.

بنابراین، کسانی که در این مسیر انحرافی قرار گرفته اند چند دسته اند؛ یک دسته جنایت می کنند که در صحنه جنگ باید جواب دندان شکن به آن ها داد. اما از عقبه فکری آن نباید غافل شد، بحث سلفی گری بحث قدیمی است که دست آویز تکفیریان است. اینجا جای جهاد فکری و روشنگری است که بر عهده همه اندیشمندان مسلمان اعم از شیعه و سنی است، به دلیل آن که ضربه هایی که این افراد وارد می کنند به کل اسلام است، و شواهد متعدد نشان داده است که آنان نه به شیعه رحم می کنند و نه به سنی.

این افراد ابزاری هستند برای ایجاد جنگ طائفه ای و جنگ نیابتی از طرف اربابان خود تا مسلمان ها را به جان هم بیندازند تا رژیم پوشالی صهیونیستی نفسی بکشد، همچنان که شیعه و سنی صدها سال است که کنار یکدیگر همزیستی و زندگی مسالمت آمیز دارند، همان گونه که این همزیستی را با همه مردم با هر گرایش و دینی باید داشت. اما برای ایجاد جنگ نیابتی بهانه لازم دارند و امروز بحث شیعه وسنی را مطرح کرده اند، ما باید مراقب باشیم که با هدایت مقام معظم رهبری، آیت الله خامنه ای در دام این جنگ نیفتیم، و بدانیم دشمن در پی رسیدن به چه نتیجه و هدفی است و آگاه باشیم داعش و گروه های تکفیری ابزاری بیش نیستند. 

به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری شبستان درآستانه ولادت امام رضا (ع) با حجت الاسلام و المسلمین محمد امین پورامینی، پژوهشگر سیره اهل بیت علیهم السلام درخصوص جایگاه علمی آن حضرت به گفتگو نشسته ایم؛ مشروح گفتگوی ما با این استاد حوزه در ذیل از نظرتان می گذرد:

آن چه در تاریخ مسلم است، شرایط در دوره حیات امام رضا (ع) به گونه ای رقم خورده است که بحث مناظرات علمی و تضارب آراء در این برهه زمانی داغ است و رونق گرفته است؛ امام علی بن موسی الرضا (ع) چگونه برای این انتقال و تضارب آراء زمینه سازی و بسترسازی کردند؟

برای پاسخ به این سوال باید به سبب و علت این که زمینه پیدایش گفتمان فراهم شد، بازگردیم. ببینید زمانی است مانند دوران امام صادق (ع) که شرایط برای تبادل و گسترش علم فراهم است و می بینیم که ایشان به دلیل ضعف حکومت ها در فضای نسبتا باز وآزادی قرا گرفتند؛ به عبارت دیگر دوران امامت امام صادق (ع) در زمانی بود که حکومت بنی امیه در حال از بین رفتن بود و حکومت بنی العباس در ابتدای استقرار قرار داشت و هنون جان نگرفته بود لذا امام صادق (ع) از ضعف این دو حکومت نهایت استفاده را کرد که تشکیل جلسات علمی، تربیت شاگردان (بیش از 4000 تن)، برگزاری مناظرات فقهی کلامی، جهان طبیعت و .... از جمله این فعالیت های علمی است که اساسا می توان از امام صادق (ع) به عنوان رمز تمدن اسلامی یاد کرد. واینجانب در این خصوص وبا این نگاه کتاب الامام جعفر الصادق رمز الحضارة الاسلامیه را نوشتنم، به دلیل آن که مذاهب دیگر به نحوی تحت تاثیر ایشان قرار گرفتند و حضرت با افراد مختلف و گرایش های گوناگون حتی منکران خداوند و ملحدان (زنادقه) مواجه بودند.

اما نسبت به امام رضا (ع) قضیه تفاوت دارد و این طور نیست که آن حضرت خود از فضای فراهم شده ناخواسته استفاده کنند، بلکه با شرایط سیاسی طراحی شده  مامون، در این فضا قرار گرفتند؛ ولی از آن به خوبی بهره گرفتند.

مامون فردی دانشمند و به اصطلاح چیز فهم بود که حرف های او در تاریخ ثبت شده و وقتی آن ها را مورد مطالعه قرار می دهیم، مشاهده می شود که او فردی نا آگاه نبوده است، بلکه برای مسائل مختلف دلایل گوناگونی بیان می کرده وگاهی وارد بحث می شده است و می توان ادعا کرد در بین خلفای بنی العباس از نظر سواد علمی و زیرکی سیاسی هیچ یک به پای مامون نمی رسند.

اما مامون با دو هدف ظاهری و پشت پرده و باطنی امام رضا (ع) را از مدینه به مرو کشاند، که در هر دو هدف ناکام ماند. هدف ظاهری آن است که امام خلیفه شود که ایشان نپذیرفتند، سپس ولایتعهدی مطرح شد و در حقیقت پیشنهاد حکومت داری به آن حضرت داده شد.

چرا امام از پذیرفتن پیشنهاد خلافت و پس از آن ولایتعهدی سر باز زدند و حکومتداری را نپذیرفتند؟ آیا این پیشنهاد موقعیت مناسبی برای اهل بیت علیهم السلام فراهم نمی کرد؟

ببینید هدف اصلی که مامون دنبال می کرد، و از کلام امام رضا (ع) نیز استفاده می شود این بود به دلیل آن که محبت مردم نسبت به آن حضرت افزایش یافته، او تلاش می کرد چهره اهل بیت علیهم السلام را نزد مردم تخریب کند. بر این اساس از آن جا که خلفای بنی العباس سالیان طولانی بر مسند قدرت تکیه زدند و خاندان رسالت از صحنه قدرت وحکومت دور بودند و قضایایی همچون واقعه کربلا یا زندانی کردن طولانی امام موسی بن جعفر (ع) پیش آمده و دل های مردم با اهل بیت بود، لذا مامون در پی القای این موضوع بود که اهل بیت (ع) تشنه حکومت و خلافت اند و در این سالها زمینه برای آن ها فراهم نشده در غیر این صورت آن ها در پی دنیا و حکومتداری بودند و هستند و اگر حکومت به آن ها عرضه شود، دو دستی به آن می چسبند!

بنابراین مامون با این پیشنهاد قصد داشت هدف یاد شده را دنبال کند اما امام رضا (ع) دست مامون را خوانده بود و لذا از پذیرفتن این پیشنهاد سر باز زد. هر چند ما اصل حکومت را برای اهل بیت می دانیم و دین و سیاست را از یکدیگر جدا نمی دانیم اما حکومت با هر شرایط و قیمتی مطلوب نیست.

بنابراین امام رضا (ع) وقتی این پیشنهاد را نپذیرفت، با تهدید از سوی مامون رو به رو شد و در پی این تهدید با این شرط که در هیچ امر حکومتی اعم از قضاوت، عزل و نصب و ... شرکت نمی کنم، ولایتعهدی را پذیرفت، و البته این سلب مسوولیت از خود به معنای سلب مشروعیت از حکومت مامون است، و آن ها که باید این مطلب را درک می کردند، فهمیدند، لذا این نقشه مامون نقش بر آب شد.

اما راه دیگری که مامون دنبال کرد این بود که خواست وجهه علمی امام را تخریب کند، و لذا علما و بزرگان ادیان و مذاهب را از اطراف در جلسات مختلف گرد هم آورد، تا وجهه علمی امام را شاید در یک جلسه ای تخریب کند. لذا بحث مناطرات و گفتمان را در این دوره از زاویه سیاسی می توان بررسی کرد. به عبارت دیگر زمانی است نشست علمی برگزار می شود و  افرادی با گرایش های مختلف در آن جلسه حضور داشته و هر یک حرف خود را می زنند و دیگران گوش می سپارند و حرفی را انتخاب یا داوری می کنند، اما زمانی نیز هست که این جلسات برای حقیقت یابی برگزار نمی شود، بلکه برای اغراض و اهداف خاصی صورت می پذیرد. نوع جلساتی که مامون تشکیل می داد از نوع دوم بود. یعنی عده ای از افراد را برای تبادل نظر و کشف حقیقت گرد هم نمی آورد، بلکه آن ها سوال می کردند و حضرت پاسخ می دادند؛ و این جلسات عادی نبود. افراد مختلف از نحله های مختلف و ادیان گوناگون آمده بودند تا به خواست قلبی مامون حضرت را به چالش بکشند، اما مشاهده می کنیم آنها با پاسخ های علمی و دقیقی از جانب آن حضرت مواجه می شوند و برخی از آن ها تغییر عقیده داده و اقرار به حق می کردند، و به این ترتیب باز هم نقشه مامون نقش بر آب می شود.

در حقیقت در این جلسات، بحث آن نبود که تضارب آراء صورت پذیرد، بلکه آنها می پرسیدند و امام با پاسخ صحیح معارف اصیل اسلامی را که سالیان طولانی در پس پرده بود و حاکمان غاصب نگذاشته بودند، جلوه گری کرده و به دیگران برسد، این پرده ها را به کنار زدند، و آن معارف ناب واصیل را بیان کردند، و به این ترتیب نور تابید و ظلمت از میان رفت. بنابراین با این هدف شیطانی مامون نه تنها چهره علمی امام تخریب نشد ونقشه مامون شکست خورد، بلکه علم ایشان عالم گیر شد و به عنوان عالم آل محمد در سطح عالم اسلام مطرح شدند. به دلیل این که این جلسات در مرکز خلافت صورت می گرفت و خلیفه نیز به عنوان چهره ای حکومتی در آن حضور داشت و از سوی دیگر بزرگان ادیان و مذاهب دیگر نیز در آن شرکت داشتند لذا گزارش این نشست های قهرا به همه نقاط دنیا پخش و منتشر می شد، و به این ترتیب چهره علمی آن حضرت جهان گیر شد، وازاین رو و در پی این نقش بر آب شدن نقشه مامون، وی تصمیم به قتل آن حضرت گرفت.

چگونه می توان از آموزهای علمی امام رضا (ع) و دانش رضوی، امروز در تحول علوم انسانی بهره گرفت؟

ما باید به آن اندوخته علمی که از امام داریم، بازگردیم که روایات بسیاری از آن حضرت بر جای مانده است. به طور مثال ابن بابویه که عالم بزرگواری است، و حدود دویست جلد کتاب دارد، اثری ماندگار به نام عیون اخبار الرضا در 600 صفحه تالیف کرده است. لذا این آثار باید به قلم روز تبدیل شده و موارد تطبیقی آن عملیاتی شود، و گفتمان های رضوی مطرح شده و روایات فراوانی که از ایشان داریم، در ابعاد و زوایای مختلف، بررسی شود. بحث های کلامی، حدیثی، قرآنی، اخلاقی، امامت و حتی مسائل طبی که از آن حضرت بر جای مانده مورد مطالعه و مداقه قرار گیرد. از سوی دیگر جایگاه بلند و رفیع امام علی بن موسی الرضا (ع) که مورد توجه شیعه و سنی است به جهان و بشریت معرفی شود که البته ومتاسفانه ما نتوانسته ایم از این ظرفیت بزرگ استفاده کنیم و آن چهره جامع الاطراف را به دنیا بشناسانیم. بنابراین باید به این اندوخته بزرگ علمی برگردیم و بر اساس آن، قواعد و پایه های علمی را چیده و در زوایای مختلف علوم انسانی از آن بهره بگیریم.